Ảnh minh họa.
“Chiếc áo thể chế” có đang bị chật?
Ngày 6/7, Văn phòng Trung ương Đảng thông báo chỉ đạo nóng của Tổng Bí thư Tô Lâm, giao Bộ Nội vụ trong vòng 2 tháng phải trình cơ chế đãi ngộ vượt khung, nhằm đưa ít nhất 100 chuyên gia khoa học – công nghệ hàng đầu về nước công tác. Ngay sau đó, Thủ tướng Chính phủ tiếp tục yêu cầu Bộ Nội vụ xây dựng Đề án tuyển dụng và chế độ đãi ngộ đặc biệt cho 100 tổng công trình sư, kiến trúc sư trưởng, đóng vai trò dẫn dắt và triển khai những sáng kiến đột phá. Đồng thời, Bộ Khoa học và Công nghệ được giao thiết kế và thực thi chiến lược thu hút nhân tài khoa học – công nghệ đến năm 2030, tầm nhìn 2050.
Trong một bài phát biểu gần đây, Tổng Bí thư nhấn mạnh, nhà khoa học không còn là đối tượng thụ động mà là tác giả của các công trình nền móng, mở ra một bước ngoặt tư duy trong chính sách trọng dụng nhân tài.
Theo TS Bùi Thanh Duyên – Giám đốc Khoa học, đồng sáng lập Công ty Giải mã gene Genetic, một bài toán lớn sẽ có nhiều nhóm nghiên cứu tham gia, nhưng để thành công cần có tổng công trình sư biết tập hợp, điều phối và thu hút người giỏi, giống như kiến trúc sư trưởng hợp nhất mọi ý tưởng để kiến tạo công trình.
Tuy nhiên, một câu hỏi lớn được đặt ra: Liệu thể chế hiện nay có đang quá “chật hẹp”, khiến Việt Nam khó thu hút những tổng công trình sư hàng đầu? TS Bùi Thanh Duyên chỉ ra rằng, điểm nghẽn rõ nhất là cơ sở vật chất khi nơi cần thì thiếu, nơi lại thừa lãng phí. “Nếu hạ tầng nghiên cứu chưa được đầu tư đúng trọng điểm, thì dù trải thảm đỏ cũng khó giữ chân nhân tài”, bà nhấn mạnh.
Từ góc độ quản lý, Thứ trưởng Bùi Thế Duy thẳng thắn: “Người giỏi cần niềm tin và môi trường tốt để phát huy hết tiềm năng. Nếu một viện nghiên cứu không đủ điều kiện, thì nhà khoa học dù tài năng đến đâu cũng khó cống hiến. Chúng ta phải tái cơ cấu toàn diện hệ thống nghiên cứu”.
Thứ trưởng Bộ KH&CN Bùi Thế Duy.
Không chỉ vậy, nhiều rào cản hành chính và tài chính hiện đang bó buộc sáng tạo. Nhiều nhà khoa học buộc phải chọn đề tài “an toàn” để dễ nghiệm thu, thay vì mạo hiểm tìm kiếm đột phá. TS Vũ Thị Nghiêm (Viện Khoa học Vật liệu) chia sẻ: “Một đề tài rủi ro nếu thất bại sẽ kéo theo chế tài khắt khe, thậm chí cấm nghiên cứu trong nhiều năm. Vì vậy, nhiều người phải chọn hướng đi ít rủi ro”.
PGS.TS Phí Quyết Tiến (Phó Viện trưởng Viện Sinh học, Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam) cũng cho rằng, một tổng công trình sư phải được trao quyền tự chủ, kể cả quyền chấp nhận rủi ro. Nếu bị trói buộc bởi thi tuyển, xếp ngạch hay Luật Cán bộ, công chức thì khó lòng thu hút nhân tài. Trong khi đó, khu vực tư nhân sẵn sàng trả mức lương hàng tỷ đồng, kèm quyền tự chủ nghiên cứu và tài chính linh hoạt.
Đầu tư dài hạn và kết nối doanh nghiệp
Theo Thứ trưởng Bùi Thế Duy, muốn tăng quyền tự chủ cho nhà khoa học, trước hết cần trao nhiều quyền hơn cho các viện nghiên cứu, trường đại học. Quan trọng hơn, phải xác định rõ triết lý: đầu tư cho khoa học – công nghệ là đầu tư dài hạn, mang lại lợi ích gián tiếp, chứ không thể chỉ nhìn vào lợi nhuận ngắn hạn. Nhà nước cần đóng vai trò “bà đỡ”, tạo vốn mồi cho những nghiên cứu rủi ro. Khi Nhà nước chấp nhận rủi ro, doanh nghiệp sẽ yên tâm đi theo. Có vốn mồi từ Nhà nước, doanh nghiệp mới mạnh dạn đầu tư.
Cùng với đó, phải gắn kết chặt chẽ giữa đào tạo, nghiên cứu và doanh nghiệp. Thực tế cho thấy, dù nền giáo dục phổ thông của Việt Nam đào tạo khá tốt các môn khoa học tự nhiên, nhưng từ bậc đại học trở lên, chất lượng đào tạo nhân lực khoa học – công nghệ còn hạn chế, thua kém nhiều quốc gia trong khu vực.
Ông Duy nhận định: “Sự gắn kết giữa đào tạo, nghiên cứu và thực tiễn sản xuất vẫn còn lỏng lẻo. Đại học phải trở thành trung tâm nghiên cứu – phát triển, và chỉ khi được doanh nghiệp đặt hàng mạnh mẽ thì năng lực sinh viên, học viên mới được nâng lên”.
Một hướng đi khác được ông đề cập đó là khuyến khích nhà khoa học tham gia sở hữu cổ phần trong startup, doanh nghiệp công nghệ bằng chính trí tuệ của họ. Khi lợi ích gắn liền, động lực sáng tạo sẽ bền vững. Ngoài ra, việc xây dựng văn hóa nghiên cứu cũng hết sức cần thiết. Các chuyên gia đề xuất đưa môn “trung thực trong nghiên cứu khoa học” vào giảng dạy tại đại học – điều nhiều nước đã áp dụng từ lâu. Đồng thời, cần mời CEO, bác sĩ, chuyên gia công nghệ làm giảng viên thỉnh giảng để sinh viên tiếp cận tri thức thực tế, gắn lý thuyết với hành nghề.
Hướng tới “mùa vàng” khoa học – công nghệ
Trong định hướng phát triển 2021-2030, Nghị quyết Đại hội XIII đã nhấn mạnh thu hút, trọng dụng nhân tài, đặc biệt trong lĩnh vực công nghệ, như một giải pháp chiến lược để hiện thực hóa Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị. Đây được coi là một trong những trụ cột then chốt, hướng tới mục tiêu Việt Nam trở thành nước phát triển, thu nhập cao vào năm 2045 – đúng dịp kỷ niệm 100 năm thành lập nước.
Điểm đặc biệt là khái niệm “tổng công trình sư” – vốn quen thuộc ở các nền khoa học tiên tiến – lần đầu tiên được chính thức nêu trong chính sách ở cấp cao nhất. Điều này phản ánh tầm nhìn đột phá của lãnh đạo, coi khoa học – công nghệ là động lực trung tâm của phát triển.
Nếu triển khai thành công, chiến lược này có thể trở thành cú hích lịch sử, mở ra giai đoạn phát triển dựa trên tri thức. Chỉ khi những bộ óc hàng đầu không còn phải rời Việt Nam sang Singapore, Hàn Quốc hay Silicon Valley, chúng ta mới thật sự thành công trong việc giữ chân và phát triển nhân tài. Để làm được điều đó, thể chế phải đi trước, với cải cách đồng bộ từ quy trình, quy phạm cho đến tư duy quản trị. Khi ấy, Việt Nam mới có thể đón nhận một “mùa gặt bội thu” – mùa vàng của khoa học và công nghệ, tạo nền tảng vững chắc cho bước bứt phá của đất nước.